SÖZCÜKTE YAPI

 

Kök (İsim Kökleri – Fiil Kökleri)

1. İsim (Ad) Kökleri 2. Fiil (Eylem) Kökleri 3. Sesteş Kökler 4. Ortak Kökler

Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.

Örnek(ler)

» dur         -ak-lar-ı-mız-dan

    Kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız “dur-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

 1.  Kök, sözcüğün başındadır.

Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.

 

 2.  Kök, ek alırken yapısal değişikliğe uğramaz.

Kök, tabi olunan; ek, tabi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:

 >  Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:

ben -> bana         sen -> sana

 3.  Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır.

Örnek(ler)

» balıkçılar

Kök

Bu sözcüğü incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal” sözcüğü olduğunu görüyoruz. Ancak “bal”, kelimenin tamamıyla anlam ilişkisi taşımadığı için bu sözcüğün kökü olamaz. Bu yüzden kelimenin tümüyle anlam ilişkisi bulunan “balık” sözcüğü bu sözcüğün köküdür.

 >  Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

 

Kök Kavram Haritası

 

 

1. İsim (Ad) Kökleri

Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

Örnek(ler)

» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…

» “içimizden” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden “içimizden” sözcüğünün kökü isim köküdür.

 >  İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almazlar.

Örnek(ler)

“kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.

“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

 >  Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.

Örnek(ler)

cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alabilen köklerdir.

Örnek(ler)

» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-…

» “sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve  “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.

» “solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.

NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da “–mak, –mek” mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), “mak, mek” diye okunur. Örneğin “yırt–” fiil kökü  “yırtmak” olarak okunur.

UYARI:  Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne  “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

Örnek(ler)

» “gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsız olduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

 

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek(ler)

» Bahçeye büyük bir çukur kazın.

cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.

Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

UYARI: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

SESTEŞ KÖK           İSİM                                      FİİL

gül       →        gül       çiçek, bitki                              gül-      gülmek

yaz      →        yaz      mevsim adı                             yaz-     yazı yazmak

kan      →        kan      vücuttaki kırmızı sıvı              kan-     inanmak

var       →        var       mevcut, bulunan                     var-      ulaşmak

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi sesteş kökler arasında anlam ilgisi yoktur.

4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

ORTAK KÖK                      İSİM               FİİL

göç      →                    göç                  göç-

tat        →                    tat                    tat-

şiş        →                    şiş                    şiş-

boya    →                    boya                boya-

   

 

» Ali’nin kırmızı boyası var.

                             İsim

 

» Ali odasını boyadı.

                       Fiil

Yukarıdaki verilen örneklerin bir biri ile anlam bağı vardır. İki boya sözcüğü de birbiriyle anlam olarak ilişkilidir.

UYARI: Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark:  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.

Ek (Yapım Ekleri – Çekim Ekleri)

1.Yapım Ekleri

2. Çekim Ekleri (Çokluk Eki, Hâl Ekleri, İlgi Ekleri, İyelik Ekleri, Eşitlik Ekleri, Kip Ekleri, Şahıs Ekleri)

Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerde yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir.

Türkçede Eklerin Özellikleri

 1.  Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez.

 2.  Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, belirli geçmiş zaman kipi eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, -leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz.

 3.  Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, “mi” soru eki her zaman ayrı yazılır.

 >  Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir:

 

Ek Kavram Haritası

1. Yapım Ekleri

Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapım işini yapar.

Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir.

 >  Yapım ekleri dörde ayrılır:

1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.

Örnek(ler)

»  tuz                                      –          luk                    à  tuzluk

 

 

  İsim kökü                                         İsimden İsim Yapım Eki

 

» sanat                                    –          çı                     à sanatçı

 

    İsim kökü                                       İsimden İsim Yapım Eki

 

» -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık, kardeşlik

» -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü

» -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız

» -cil: evcil, otçul, bencil

» -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık

» -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş

» -inci: üçüncü, beşinci

» -msı: acımsı, ekşimsi

» -sal: kumsal, evrensel

» -ıt: yaşıt

» -tı: horultu cıvıltı

 

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir.

Örnek(ler)

»  garip                       –                      se-

 

    İsim kökü                                       İsimden Fiil Yapım Eki

 

» kan                           –                      a-

 

   İsim kökü                                        İsimden Fiil Yapım Eki

 

» -le: başla-, suçla-, sula-, terle–

» -al: azal-, çoğal-, düzel–

» -l: doğrul-, sivril–

» -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–

» -da: fısılda-, horulda-, gürülde–

» -at: yönet-, gözet–

» -kır: fışkır-, haykır–

» -lan: evlen–

» -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–

» -(a)r: morar-, karar-, yaşar–

» -se: önemse-, garipse–

 

1.3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir.

Örnek(ler)

»  as                            –                      kı

 Fiil kökü                                            Fiilden İsim Yapım Eki

» kork                         –                      u

 Fiil kökü                                            Fiilden İsim Yapım Eki

» -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim

» -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı

» -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın

» -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı

» -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu

» -ca: düşünce, eğlence

» -ecek: giyecek, yakacak, açacak

» -ak: yatak, kaçak, durak,

» -ga: bölge, bilge, süpürge,

» -gan: çalışkan, unutkan, çekingen

» -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç

» -ik: kesik, açık, göçük, kırık

» -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,

» -nç: gülünç, basınç,

» -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,

» -(e)r: gelir, gider, okur,

» -maca: bulmaca, kesmece

» -sel: görsel, uysal, işitsel

» -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek

» -ış: dikiş, yürüyüş

» -ıt: geçit, yakıt, ölçüt

» -ma: dondurma, danışma

» -mak: çakmak, ekmek

» -tı: belirti, kızartı

 

 

 

1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir.

Örnek(ler)

»  kov                         –                      ala-

  Fiil kökü                                           Fiilden Fiil Yapım Eki

» gez                           –                      dir-

  Fiil kökü                                           Fiilden Fiil Yapım Eki

» -t: yürüt-, anlat-, ağlat–

» -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–

» -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur–

» -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul–

» -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın–

» -ele: kovala-, itele–

» -ı: kazı-, sürü–

» -msa: anımsa-, gülümse–

 

2. Çekim Ekleri

Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez. Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz.

Çekim ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle bağ kurmasını; sözcüklerinin cümlede görev almasını; hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri sözcüklerin cümle kuruluşunu gerçekleştirmesini sağlar. 2. tekil kişi emir kipiyle kurulan tümcelerin (Atla. Koş. Bak. Ye. …) haricinde hiçbir tümce, çekim eki olmadan kurulamaz.

Örnek(ler)

Okul git         >     Okul-a git-(i)yor–um            →    Okula gidiyorum.

Ağaç dal kır   >     Ağaç-ın dal-ı-(n)ı kır-dı–lar   →    Ağacın dalını kırdılar.

 >  Çekim ekleri, getirildikleri kelimenin türüne göre, isim (ad) çekim ekleri ve fiil (eylem) çekim ekleri olmak üzere iki öbekte incelenir:

2.1. İsim (Ad) Çekim Ekleri

İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.

 >  İsim çekim ekleri şunlardır:

1. Çokluk Eki

2. Durum (Hâl) Ekleri

3. İlgi (Tamlama) Ekleri

4. İyelik (Aitlik) Ekleri

5. Eşitlik Ekleri

 

2.1.1. Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler)

İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirtir.

Örnek(ler)

» Martılar kanat çırptı gökyüzüne.

» Şehirler beton yığınına döndü.

 >  Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.

Örnek(ler)

» Türkler köklü milletlerdendir. (“millet” anlamı)

» Beş yaşlarında bir çocuğu var. (“yaklaşık” anlamı)

» Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler. (“aile” anlamı)

» Sabahları spor yaparım. (“her” anlamı)

 

Kaynak: KarikaTürkçe Dersi Facebook Sayfası

 

2.1.2. Durum (Hâl) Ekleri (-i, -e, -de, -den)

İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Dört başlıkta incelenir:

a) Belirtme durumu eki (-i / -ı / -u / -ü)

Eylemdeki işten, hareketten, oluştan etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük, cümlede belirtili nesne olur.

Örnek(ler)

» Evi boyadım.

» Avcı balığı yakaladı.

» Külü üstüme savurdu.

 >  Türkçede iki tane “-i” eki vardır:

-i: belirtme durumu eki: Kalem-i aldı. (Neyi aldı?)

-i: iyelik eki: (onun) kalem-i

İyelik Eki ile Belirtme Hal Eki Arasındaki Fark

İyelik eki(aitlik eki) olan “-ı, -i, -u, -ü” ile belirtme hal eki(ismin i hali) olan “-ı, -i, -u, -ü” ekleri bazı zamanlar birbiriyle karıştırılabilir. Bunları çok dikkatli bir şekilde ayırt etmeliyiz. Bu iki ek arasındaki farkı belirlemek için sözcüğün önüne “onun” ifadesini getirmeliyiz. Onun ifadesi getirildikten sonra okunduğunda anlamlı oluyorsa oradaki “-i” eki iyelik ekidir. Anlamsız oluyorsa oradaki “-i” eki belirtme hal ekidir. Bu yöntemle “-i” ekinin iyelik mi yoksa hal eki mi olduğunu kolaylıkla kavrarız. Belirtme hal eki alan kelime ise “neyi?, kimi?” sorularına cevap verir.

Örnek:

1.Ceketi evde unutmuşlar.

2.Ceketi siyah renkliydi.

Şimdi bu örneklerde “ceketi” kelimesinin önüne onun ifadesini ekleyerek okuyalım.

(Onun)Ceketi evde unutmuşlar.

(Onun)Ceketi siyah renkliydi.

Gördüğünüz gibi ikinci örnekteki ceketi kelimesinin önüne onun getirdiğimizde cümle anlamlı oldu. Dolayısıyla ikinci örnekte ceketi ismindeki “-i” eki iyelik ekidir. Birinci örnekteki ise belirtme hal ekidir.

 

b) Yönelme durumu eki:(-e / -a)

İsme getirilen “-a, / -e” hâl ekidir.

Örnek(ler)

» Hafta sonu pazara gittim.

» Erikleri üç liraya aldım.

» Sabaha dönerim.

 

c) Bulunma durumu eki: (-de / -da / -te / -ta)

İsimlere “-da / -de / -ta / -te” ekleri getirilerek yapılır. Durum, zaman ve yer bildirir.

Örnek(ler)

» Defterimi evde unuttum.

» Yetmişinde kadından ne istedin?

» Kitabı bir solukta okudum.

» Okullar bu yıl da eylülde açılacak.

UYARI:  Bulunma durumu eki, bağlaç olan “de / da” ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan “-de / -da” birleşik; bağlaç ve ilgeç olan “de / da” ise daima ayrı yazılır.

Örnek(ler)

» Telefonum kardeşimde kaldı.

» Sinemaya kardeşim de gelmek istiyor.

d) Ayrılma (Çıkma) durumu eki: (-den / -dan / -ten / -tan)

İsimlere “-dan / -den / -tan / -ten” ekleri getirilerek yapılır. Yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.

Örnek(ler)

» O, yemeğini her gün evden getirir.

» Sıcaktan bayıldı. Yorgunluktan uyuyakalmış.

» Kardeşinden daha çalışkan.

» İzmir’e akşamdan gidelim.

 

2.1.3. İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün)

Bir ismi başka bir isimle ilgili hale getirir; isimleri isimlere bağlar.

Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için “-im” şeklindedir: ben-im, biz-im

 >  Belirtili isim tamlaması kurar:

Örnek(ler)

» Bebeğin yüzü çok sevimli.

» Kardeşim benim kalemimi almış.

 

2.1.4. İyelik (Aitlik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

İsimlere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Şahıslara göre çekimlenir.

Örnek(ler)

(benim) defterim

(senin) defterin

(onun) defteri

(bizim) defterimiz

(sizin) defteriniz

(onların) defterleri

» Evimizin küçük bir bahçesi var.

» Gömleğimin düğmesi kopmuş.

UYARI: İyelik eklerini belirtme hal eki ile karıştırmamak gerekir.

Örnek(ler)

» Evi yeni aldık. (o evi)

» Evi çok büyükmüş. (onun evi)

Bu iki sözcükte de “-i” eki var. Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için şu soruyu sorabiliriz: “Kimin evi?”

Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin cevap verdiğini ve “Onun evi büyükmüş.” şeklinde söylenebildiğini görüyoruz. Öyleyse “-i” eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise “Neyi aldık?” sorusuna cevap verdiğinden “-i” hâl eki olarak kullanılmıştır.

Ayrıca “-i” eki almış sözcüğün başına “onun” sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz.

(Onun) “Evi yeni aldık.” olmuyor, ama

(Onun) “Evi çok büyükmüş.” oluyor. Demek ki ikinci cümledeki “-i” eki, iyelik ekidir.

 

2.1.5. Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe)

Eşitlik ekleri, isim soylu sözcüklere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar.

Örnek(ler)

» Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik)

» Ailece tatile gittik. (topluluk, birlikte)

» Benden boyca uzunsun. (karşılaştırma, bakımından)

» Bence sen de haklısın. (görelik, kanaat)

» Masraflarınız şirketimizce karşılanacak.” (tarafından)

 

2.2 Fiil (Eylem) Çekim Ekleri

Fiiller, çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil kişi emir çekimi hariç bütün eylemler çekim eki alarak kullanılır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler.

Eylem çekim eklerini 2 temel grupta sınıflandırabiliriz:

1) Kip ekleri

a) Bildirme (zaman) kipi ekleri

b) Dilek kipi ekleri

2) Kişi (şahıs) ekleri

 

2.2.1 Kip Ekleri

Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı ve­rilir.

 

a) Bildirme (Haber) Kipi Ekleri

Eylemin gerçekleşmesi, zaman kavramı içinde mümkündür. Zaman içinde eylem ya gerçekleşmiştir, ya gerçekleşmektedir ya da sözün söylenmesinden sonraki bir zaman diliminde gerçekleşecektir. Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildirmek için kip ekleri kullanılır.

Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar:

1) Geçmiş zaman

a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman

b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman

2) Şimdiki zaman

3) Gelecek zaman

4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.)

 

Eylemlerde Zaman

1- Geçmiş Zaman Eki (-di, -miş)

Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır.

a- Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü)

Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Dün tüm ödevlerimi bitirdim. (Bilinen)

» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)

» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)

» Cumhuriyet 1923’te kuruldu. (Bilimsel kesinlik)

b- Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış / -miş / -muş / -müş)

Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» İstanbul’a dün epeyce kar yağmış. (Başkasından öğrenilmiş.)

» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)

» Keloğlan bir de bakmış ki… (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de “başkasından öğrenilme” anlamı vardır.)

 

2- Şimdiki Zaman Eki (-yor)

Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Bahçede çiçekleri suluyor.

» Bu problemi bir türlü çözemiyorum

 

3- Gelecek Zaman Eki (-ecek / -acak)

Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.

Örnek(ler)

» Yarın hastaneye gideceğim.

» İşe yarın başlayacaksın.

» Bu toplantıya onu çağırmayacağız.

 

4- Geniş Zaman Eki (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r)

Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.

 

Örnek(ler)

» Akşamları kitap okurum.

» Her yaz köyümüze gideriz.

» Dünya, Güneş’in etrafında döner.

 >  Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden çok farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.

Örnek(ler)

geldim          >          gelmedim

gelirim          >          gelmem

gelirsin         >          gelmezsin

gelir               >          gelmez

gelirsiniz      >          gelmezsiniz

geliriz            >          gelmeyiz

gelirler          >          gelmezler

 

b) Dilek Kipi Ekleri

Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.

Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar:

1) Gereklilik kipi

2) Şart kipi

3) İstek kipi

4) Emir kipi

 

1- Gereklilik Kipi (-meli / -malı)

Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.

Örnek(ler)

» Ödevlerini zamanında yapmalısın.

» Saha çok çalışmalıyım.

 >  Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.

 

Örnek(ler)

» İstanbul’a varmış olmalı. (ihtimal)

 

2- Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.

Örnek(ler)

» Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)

» Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (şart)

 

3- İstek Kipi (-e / -a)

Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde “-elim, -eyim” şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.

Örnek(ler)

» Eğri oturup, doğru konuşalım.

» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım.

4- Emir Kipi ( – )

Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

Örnek(ler)

» Biraz acele edin.

» Bu konuyu sessizce dinleyin.

» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

 

2.2.2 Kişi (Şahıs) Ekleri

Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi eklerin, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.

 

Örnek(ler)

» Bugün bir saat kitap okudum.

cümlesinde “okumak” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.

» Bu konuyu sessizce dinleyin.

» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz.

Kişi (Şahıs)                 Fiil – Kip – Kişi Eki      Kişi (Şahıs)              Fiil – Kip – Kişi eki

1. tekil kişi (ben)         Gel – di – m                1. tekil kişi (ben)         Oku – malı – y – ım

2. tekil kişi (sen)         Gel – di – n                 2. tekil kişi (sen)         Oku – malı – sın

3. tekil kişi (o)             Gel – di                       3. tekil kişi (o)             Oku – malı

1. çoğul kişi (biz)        Gel – di – k                 1. çoğul kişi (biz)        Oku – malı – y – ız

2. çoğul kişi (siz)        Gel – di – niz              2. çoğul kişi (siz)        Oku – malı – sınız

3. çoğul kişi (onlar)     Gel – di – ler               3. çoğul kişi (onlar)     Oku – malı – lar

 

Basit, Türemiş, Birleşik Sözcükler

Yapı bakımından kelimeler, basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler olmak üzere üç ana grupta incelenir:

1. Basit Kelimeler

Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.

Örnek(ler)

» Ağacın dalına kuşlar kondu.

Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.

» Masasında kitaplar vardı.

Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.

» Kış bu yıl erken geldi.

Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır.

 

2. Türemiş Kelimeler

Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere “gövde” de denir.

Türemiş Sözcük = Kök + Yapım Eki

Örnek(ler)

» ev – li → evli

» yol – cu –  luk → yolculuk

» ört – ü – lü → örtülü

» sor – u – lar → sorular

Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.

» Mert’le on yıl önce tanıştık.

» Bahçedeki çiçekleri suladı.

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

» Babamın çalışma masası çok düzenlidir.

» Durakta öğrenciler servis bekliyor.

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.

 

3. Birleşik Kelimeler

Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.

Birleşik Sözcüklerin Oluşumu

Örnek(ler)

» “Ata + Türk → Atatürk

bu sözcükte “Ata” ve “Türk” sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur.  İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.

» ne + asıl → nasıl

» demir + baş → demirbaş

» Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar

 >  Birleşik sözcükler farklı yollarla oluşturulabilir:

» İsim tamlaması yoluyla: öğretmenevi, tavukgöğsü, aslanağzı…

» Sıfat tamlaması yoluyla: Kızılırmak, sivrisinek, açıkgöz…

» İki fiilin birleşmesiyle: çekyat, kapkaç, uyurgezer, biçerdöver…

» İsim ve fiilin birleşmesiyle: gecekondu, ateşkes, uçaksavar…

Birleşik Fiil

» İsim + yardımcı eylem yoluyla: yardım etmek, hapsolmak, hasta olmak…

» Fiil + fiil yoluyla: sevebilmek, gidedurmak, yapıvermek…

» Deyimleşme yoluyla: küplere binmek, göz gezdirmek, burnunu sokmak…

UYARI: Birleşik sözcükler oluşturulurken ses düşmesi, ses türemesi gibi ses olayları olursa veya sözcüklerden en az biri gerçek anlamını kaybederse oluşan birleşik sözcük bitişik yazılır.

Örnek(ler)

» hapis + etmek → hapsetmek (ünlü düşmesi)

» his + etmek → hissetmek (ünsüz türemesi)

» bülbül + yuvası → bülbülyuvası (tatlı)

» kül + bastı → külbastı (yemek)